Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του καθηγητή Ηθικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Διονύση Γ. Δρόσου, με τίτλο Το ευγενές εμπόριο της συμπάθειας. Αστικός πολιτισμός και ηθική κοινότητα στον σκωτικό διαφωτισμό, Νήσος, Αθήνα 2016.
Ο Διονύσης Γ. Δρόσος γεννήθηκε το 1955 στην Αθήνα. Έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες σε πολλά επιστημονικά περιοδικά: «History of Economic Ideas» και «Philosophy», «Culture and Traditions», «Θέσεις», «Αξιολογικά», «Δευκαλίων», «Ουτοπία», «Υπόμνημα». Το έργο του, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει: Αγορά και κράτος στον A. Smith. Κριτική στην αναδρομική θεμελίωση του νεοφιλελευθερισμού, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1994, Αρετές και Συμφέροντα. Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας, Εκδόσεις Σαββάλας – Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 2008, καθώς και τη μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου του Άνταμ Σμιθ, Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων (Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2011).
Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Δρόσο για την ανταπόκρισή του, και για την προθυμία που επέδειξε ώστε να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη συνέντευξη. Τις ερωτήσεις επιμελήθηκε ο Δημήτρης Μουταφίδης, στον οποίο ανήκει και η ιδέα για την παρούσα συνομιλία. Ακολουθεί το κείμενο της συνέντευξης.
Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον σας για τον σκωτικό Διαφωτισμό;
Το ενδιαφέρον μου για τον σκωτικό Διαφωτισμό είχε δύο πηγές. Πρώτον, τη διαπίστωση ότι αποτελεί μια συνιστώσα του Διαφωτισμού για την οποία δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα στη χώρα μας. Και δεύτερον, το γεγονός της εμμονικής συμβολοποίησης του Adam Smith από μέρους των συγχρόνων μας ενθουσιαστών της αγοράς και, αντιστοίχως, της δαιμονοποίησής του από τους αντιπάλους. Τόσο από την πλευρά της μελέτης του Διαφωτισμού όσο και από την πλευρά της διαμάχης για θέματα οικονομικής πολιτικής, απουσιάζει μια σοβαρή συζήτηση για τον Φιλελευθερισμό. Στράφηκα, λοιπόν, στη μελέτη ακριβώς του Διαφωτισμού όπως αναπτύχθηκε στη Σκωτία, για να καταλάβω το ιστορικό, πνευματικό, πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό συγκείμενο, εντός του οποίου αρθρώθηκε ο λόγος του κλασικού Φιλελευθερισμού.
Ποιες ήταν οι συνθήκες (ιστορικές, πολιτικές, πολιτισμικές κλπ.) που επέτρεψαν την άνθιση αυτού του ρεύματος σκέψης;
Ο Διαφωτισμός στη Σκωτία αναπτύχθηκε σε ένα περιβάλλον που ορίζεται από:
(1) την Ένωση της Σκωτίας με την Αγγλία το 1707, (2) την –συνεπεία του (1)– διάλυση του Κοινοβουλίου της Σκωτίας και τη διοικητική της μετατροπή σε μια επαρχία του Ηνωμένου Βασιλείου που διοικείται από το Λονδίνο, (3) τις ραγδαίες διαδικασίες οικονομικού μετασχηματισμού και εκσυγχρονισμού μιας καθυστερημένης μέχρι τότε, και σε σύγκριση με την Αγγλία, χώρας, (4) την «ηθική κρίση» που προκάλεσε η εναρμόνιση της Σκωτίας με το καθεστώς ανεξιθρησκίας του ΗΒ, που σήμαινε υποβάθμιση της ιδεολογικής κυριαρχίας της Εκκλησίας της Σκωτίας, με συνέπεια την ενίσχυση των ανανεωτικών τάσεων (αλλά και μια σειρά αποσχίσεις) στο εσωτερικό της και συγχρόνως την αναβάθμιση του ηθικού κύρους εξω-εκκλησιαστικών θεσμών (κυρίως τα Πανεπιστήμια και οι λέσχες και εταιρείες διανοουμένων), (5) την είσοδο στα προγράμματα των, χειραφετημένων πλέον από την Εκκλησία, Πανεπιστημίων νέων επιστημονικών μεθόδων και φιλοσοφικών ιδεών, που έφεραν ένα κοινό διψασμένο για γνώση και με ψηλό επίπεδο αλφαβητισμού σε επαφή με τις πλέον σύγχρονες πνευματικές τάσεις όχι μόνον της Αγγλίας, αλλά και της Ολλανδίας και της Γαλλίας.
Ποια είναι η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στην ηθική και την οικονομία στα πλαίσια αυτής της παράδοσης;
Η ηθική φιλοσοφία των σκώτων διαφωτιστών δεν είναι μια θεωρία για το πώς πρέπει να πράττουμε ηθικά, αλλά μια θεωρία για το τι κάνουμε όταν εκφέρουμε ηθικές κρίσεις για τους άλλους και τον εαυτό μας. Οι ηθικοί κανόνες του πράττειν δεν τίθενται a priori, αλλά σχηματίζονται επαγωγικά μέσα από μια διηνεκή διαδικασία κοινωνικών επιδοκιμασιών και αποδοκιμασιών, οι οποίες αφορούν και προσδιορίζουν τα όρια της φυσικής φιλαυτίας. Η χυδαία πρόσληψη της οικονομικής θεώρησης των Σκώτων την εκλαμβάνει ως αποθέωση του εγωισμού. Στην πραγματικότητα, ο σκωτικός Διαφωτισμός πάσχισε να βρει και να αναδείξει τις τάσεις μετριασμού του άκρατου εγωισμού, ώστε να παράγεται ένας, μη κατευθυνόμενος εξωτερικά, μηχανισμός ισορροπίας. Όσο εγγενής είναι, λοιπόν, η φιλαυτία στην ανθρώπινη φύση, άλλο τόσο εγγενής είναι η ανάγκη του κάθε ατόμου για την αναγνώριση, την αποδοχή, την επιδοκιμασία των άλλων. Αυτή η τάση ωθεί σε αμοιβαίους μετριασμούς των εγωιστικών αξιώσεων, μέσα από ένα «παζάρι», με κατάληξη (προσωρινή πάντα) ένα αμοιβαία αποδεκτό επίπεδο κατευνασμένων συμπεριφορών. Εξού και ο τίτλος του βιβλίου. Αυτή η διαδικασία επιτελείται σε όλο το πλάτος των ηθικών σχέσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν ως μέρος τους και την οικονομία, κατά την κλασική αντίληψη. Θεμελιώδεις προϋποθέσεις για αυτό είναι η ανεξαρτησία και η ισότητα και ατομική ηθική ευθύνη των μελών της κοινωνίας. Ειδικά δε στην οικονομία, η μικρή εμπορευματική παραγωγή. Το «σύστημα φυσικής ελευθερίας», όπως το ονομάζουν, δεν λειτουργεί υπό άκαμπτες ιεραρχίες στην κοινωνία και μονοπωλιακές καταστάσεις στην οικονομία.
Μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια για το πώς κατανοεί η σκωτική διανόηση τις έννοιες της πολιτικής και της δικαιοσύνης;
Για λόγους που αναφέρθηκαν, η καθαυτό πολιτική θεωρία απουσιάζει από τις αναπτύξεις της σκωτικής διανόησης. Αν και στο ερευνητικό πρόγραμμα του Smith τουλάχιστον, προβλεπόταν η κορύφωση σε μια «επιστήμη του νομοθέτη», αυτό ουδέποτε εκπληρώθηκε. Έχουμε σπαράγματα, υπαινιγμούς, νύξεις, αλλά όχι μια θεωρία της πολιτικής και του κράτους. Αξίζει ωστόσο να συγκρατήσει κανείς την απαρίθμηση των βασικών καθηκόντων της κυβέρνησης, όπως διατυπώνονται στον Πλούτο των Εθνών: (1) εθνική άμυνα, (2) σύστημα αμερόληπτης δικαιοσύνης, (3) έργα υποδομής, με ειδική αναφορά και έμφαση στη δημόσια παιδεία. Έστω και ελλειπτικά, προκύπτει η εικόνα ενός κράτους πολύ πιο ενεργητικού από όσο θα ήθελε η βουλγκάτα του φονταμενταλισμού των αγορών. Πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η ρητή, επίμονη και καταστατική καταδίκη κάθε ανάμειξης του κράτους που αλλοιώνει την ελευθερία του ανταγωνισμού ευνοώντας νομοθετικά ή διοικητικά τις μεγάλες επιχειρήσεις σε βάρος των υπολοίπων. Ο περίφημος «αντικρατισμός» των σκώτων φιλελευθέρων έχει ως στόχο του ακριβώς τη διαπλοκή συμφερόντων μεταξύ μεγάλων επιχειρήσεων αφενός και κοινοβουλίου και διοίκησης αφετέρου. Πρόκειται για το φαινόμενο που ονομάζουν «διαφθορά» (corruption).
Όσον αφορά τη δικαιοσύνη, την οποία εγγυάται το κράτος, αυτή θεωρείται συγχρόνως και ηθική αρετή. Για τον Hume, πρόκειται για μια «τεχνητή» αρετή, της οποίας η αξία έγκειται αποκλειστικά στη χρησιμότητά της για την προστασία της ιδιοκτησίας· για δε τον Smith, πρόκειται για φυσική αρετή, θεμελιωμένη στην αρχή της ανταπόδοσης, η οποία έχει αξία πέραν της χρησιμότητάς της και τείνει να εκπληρώνεται μερικώς μόνο στον παρόντα ατελή κόσμο.
Γιατί να μας απασχολεί σήμερα ο σκωτικός Διαφωτισμός; Τι πιστεύετε ότι έχει να προσφέρει;
Θα διέκρινα δύο τάξεις λόγων για τους οποίους θα άξιζε σήμερα να μας απασχολεί ο σκωτικός Διαφωτισμός:
(1) Λόγοι πολιτικοί: η έννοια και οι αξίες του φιλελευθερισμού αντιμετωπίζονται με επιπολαιότητα τόσο από τους φίλους όσο και από τους εχθρούς τους. Οι πρώτοι χρησιμοποιούν μια γλώσσα οιονεί θεολογικής αυθεντίας· οτιδήποτε δεν ανάγεται σε εμπορεύσιμη αξία απαξιώνεται. Θα έλεγα ότι πρόκειται για έναν φιλελευθερισμό χωρίς Διαφωτισμό ή μάλλον ενάντια στον Διαφωτισμό. Οι δεύτεροι χρησιμοποιούν μια γλώσσα δαιμονοποίησης, μια αμυντική και φοβική στάση κατά του φιλελευθερισμού, παραγνωρίζοντας το αρχικό του χειραφετησιακό δυναμικό, μη εκμεταλλευόμενοι τις εντάσεις ανάμεσα στις καταβολές του και τη σημερινή του έκπτωση και κυρίως, αποποιούμενοι την ευκαιρία να οικειοποιηθούν ιδέες του στην κατεύθυνση της αναδιατύπωσης εναλλακτικών κοινωνικών προταγμάτων, μακριά από τα μοντέλα του κολλεκτιβιστικού ολοκληρωτισμού, η τραγική χρεωκοπία των οποίων ασκεί ακόμα παραλυτική επίδραση.
(2) Λόγοι επιστημολογικοί: η προσέγγιση των ζητημάτων της ηθικής μέσα από τα πάθη και την ενσυναίσθηση, κυρίως δε η ενότητα συναισθήματος και λόγου αποτελούν εκπληκτικές ενοράσεις του σκωτικού Διαφωτισμού, των οποίων η αξία αναδεικνύεται με την ανάπτυξη της νευροφυσιολογίας, τις ανακαλύψεις για τη λειτουργία του εγκεφάλου, τη συναισθηματική νοημοσύνη και αποδίδει πλούσιους καρπούς στη μετά τον Damasio φιλοσοφική πρόσληψη αυτών των φαινομένων.
Τι σημαίνει «συμπάθεια» και πόσο κομβικός είναι ο ρόλος της;
Η έννοια της συμπάθειας είναι στρατηγικής σημασίας, καθώς επιτρέπει σε μια θεωρητική παράδοση που δεσμεύεται από την εμπειριοκρατική λοκιανή επιστημολογία να υπερβεί τον κλειστό ορίζοντα της ατομικής εμπειρίας και να στοχαστεί την εμπειρία του άλλου. Η έννοια χρησιμοποιείται ήδη από τον Hume ως συνώνυμη της έννοιας που σήμερα η ψυχολογία ονομάζει ενσυναίσθηση (empathy): η νοητική μας ικανότητα να συναισθανόμαστε αισθήματα, εντυπώσεις, πάθη ενός άλλου προσώπου. Με τον Smith, η έννοια προσλαμβάνει ένα πιο επεξεργασμένο θεωρητικό περιεχόμενο, ενσωματώνοντας τον αναστοχασμό για το πώς θα ενσυναισθανόταν ένας ιδεώδης αμερόληπτος παρατηρητής όχι το παρατηρούμενο πραγματικό πρωτογενές πάθος, αλλά το αρμόζον μέτρο του. Αυτό το παιχνίδι μεταξύ πραγματικού και ιδεατού παρατηρητή επιτρέπει την αποστασιοποίηση των ηθικών κρίσεων από τις κρατούσες προκαταλήψεις της ηθικής κοινότητας. Αυτή η θεώρηση προϋποθέτει ένα αναστοχασμένο συναίσθημα, όπου η φαντασία και ο λόγος έχουν πολύ πιο ενεργό ρόλο.
Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της «ουτοπίας» του πρώιμου φιλελευθερισμού του 18ου αιώνα;
Ο φιλελευθερισμός του σκωτικού Διαφωτισμού δεν είναι μια ιδεολογία απολογητική ενός κατεστημένου συστήματος, αλλά ιδεολογική έκφραση του πνεύματος χειραφέτησης, προόδου και εκπολιτισμού που χαρακτηρίζει τον 18ο αιώνα. Το ιδεώδες του είναι μια «πολιτισμένη», «νεωτερική», «εμπορική» κοινωνία (οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται ως συνώνυμοι), όπου η απουσία ανάμειξης του κράτους στον ανταγωνισμό μεταξύ μονάδων παραγωγής (ο αριθμός των οποίων δεν περιορίζεται από καμία εξω-αγοραία κανονιστική ρύθμιση), έχει ως μη ηθελημένη συνέπεια την ανάπτυξη της παραγωγικότητας και, μέσω αυτής, την προσφορά όλο και φθηνότερων προϊόντων. Υπό τους όρους αυτούς, η κερδοφορία των επιχειρηματιών συμβαδίζει με την ευημερία των φτωχότερων εργαζόμενων τάξεων, των οποίων ο πραγματικός μισθός αυξάνεται. Σήμερα είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πόσο χειραφετησιακό δυναμικό εμπεριείχε αυτό το πρόταγμα της ελεύθερης αγοράς, όπου η έμφαση τίθεται στη διάχυση των ωφελημάτων μέσω του ανταγωνισμού και όχι στην ιδιωτικότητα καθεαυτή, εφόσον οι μονοπωλιακές καταστάσεις αλλοιώνουν και αναιρούν τα ευεργετικά για όλη την κοινωνία αποτελέσματα της αγοράς είτε δημόσια είναι τα μονοπώλια είτε ιδιωτικά. Η δε υλική ευημερία, παρά τις αναπόφευκτες ανισότητες, θα υποστήριζε την επαρκή ύφανση του κοινωνικού θεσμού μέσω της λειτουργίας της συμπάθειας, επιτρέποντας την καλλιέργεια μιας ηθικότητας, η οποία στηρίζεται στην ατομική ευθύνη και δεν θα επιβάλλεται άνωθεν από κάποια ηθική αυθεντία.
Οι ίδιοι οι πρωτεργάτες αυτής της σύλληψης, ιδιαιτέρως δε ο Adam Smith και ο Adam Ferguson, είχαν συναίσθηση του ουτοπικού χαρακτήρα του προτάγματος αυτού και μας έδωσαν, μαζί με τις αισιόδοξες προσδοκίες τους, και τις σοβαρές, και ενίοτε διεισδυτικές, επιφυλάξεις τους ως προς τις αντίρροπες τάσεις της διαφθοράς και της αλλοτρίωσης, που γεννώνται από τις ίδιες τις δυνάμεις της χειραφέτησης και της προόδου.
Πείτε μας μερικά πράγματα για τον Άνταμ Φέργκιουσον, ο οποίος αποτελεί «εσωτερική αντιπολίτευση» σε αυτό το ρεύμα σκέψης, όπως τον αποκάλεσε ο Κ. Σταμάτης στη βιβλιοκριτική του.
Ο όρος «εσωτερική αντιπολίτευση» χρησιμοποιείται από μένα στο κείμενο του βιβλίου μου. Από εκεί το πήρε και ο κ. Σταμάτης. Ο Ferguson, που θεωρείται «πατέρας της κοινωνιολογίας», διαφοροποιήθηκε από τους συγχρόνους του Smith και Hume, ως προς τη συναισθηματοκρατική προσέγγιση της ηθικής που εκείνοι πρότειναν. Ενώ συμβάδιζε με αυτούς όσον αφορά την υποστήριξη του εκσυγχρονισμού της Σκωτίας, και ενώ ήταν υποστηρικτής της ανερχόμενης «πολιτισμένης κοινωνίας», ήγειρε μια επιφύλαξη που κανείς εκ των προηγουμένων δεν είχε λάβει υπ’ όψιν του. Η νέα κοινωνία, αν και αποτέλεσμα του ρωμαλέου πρωτοποριακού, νεωτεριστικού πνεύματος, από τη στιγμή που θα διασφάλιζε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της υλικής ευμάρειας, θα δημιουργούσε συγχρόνως και τους όρους μιας ηθικής παρακμής, νωθρότητας, υλισμού και εξασθένησης του «μαχητικού πνεύματος» και της πολιτικής υπευθυνότητας των γενεών που θα γεννιούνταν σε αυτό το περιβάλλον. Ήταν συνεπώς ανάγκη να αναγεννηθούν και να υποστηριχθούν οι κλασικές ηθικές και πολιτικές αρετές, πριν η κοινωνία οδηγηθεί σε διαφθορά και παρακμή. Μακράν ο πλέον «μακιαβελικός» και πολιτικός από τους πρωταγωνιστές του σκωτικού Διαφωτισμού, ανέδειξε περισσότερο ανάγλυφα από όλους τους συμπατριώτες τους το πολιτικό «έλλειμμα» της νέας προσέγγισης.
Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στον σκωτικό και τον γαλλικό Διαφωτισμό;
Το πνεύμα των δύο αυτών εκδοχών του Διαφωτισμού δεν είναι διαφορετικό. Η χειραφέτηση του ανθρώπου από την δεισιδαιμονία και την άγνοια, η ανάδειξη της ατομικής ευθύνης, η πίστη στην πρόοδο, όχι μόνον της επιστήμης και της υλικής ευμάρειας, αλλά και της ηθικότητας του ανθρώπου, αποτελούν κοινές διαφωτιστικές αξίες. Ο γαλλικός Διαφωτισμός, ωστόσο, είναι σαφώς πιο αιχμηρός και ριζοσπαστικός πολιτικά: είναι κίνημα μιας πνευματικής ελίτ απέναντι σε μια απολυταρχική μοναρχία και μια ισχυρή καθολική Εκκλησία. Οι αντιαπολυταρχικές και αντικληρικαλιστικές του στοχεύσεις είναι έκδηλες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στον Ρουσσώ, έχουμε και προδρομικές μορφές ριζοσπαστικής κριτικής της ιδιοκτησίας. Από την άλλη, στη Σκωτία η ελίτ της διανόησης έχει αναπτύξει βαθύτερες σχέσεις με τον κόσμο του εμπορίου και της επιχειρηματικότητας, αλλά και της δημόσιας διοίκησης, της τέχνης και σημαντικού μέρους των νεωτεριστών θεολόγων και κληρικών. Και όλα αυτά σε μια χώρα που έχει χάσει την εθνική της αυτοτέλεια και αναζητά έναν νέο ρόλο στο πλαίσιο μιας ευρύτερης κρατικής δομής, η οποία έχει ήδη «λύσει» προβλήματα που ταλανίζουν την λιγότερο προοδευμένη Γαλλία, και κυρίως έχει εμπεδώσει μια μορφή κοσμικής πολιτικής εξουσίας, η οποία ουδέποτε τίθεται εν αμφιβόλω. Επικρατεί συνεπώς, στον σκωτικό Διαφωτισμό, ένα πνεύμα μετριοπάθειας και συμβιβασμών, όπου το βάρος του διαφωτιστικού προτάγματος χειραφέτησης δεν το φέρει μια πολιτική ιδεολογία, αλλά μια νέα κατανόηση της ηθικής: η συνοχή και αλληλεγγύη των ατόμων μελών της νεωτερικής κοινωνίας πλέκεται γύρω από την διϋποκειμενική σύνδεση δια της συμπάθειας μεταξύ ιδιωτών μάλλον, παρά γύρω από μια έννοια πολιτικής αλληλεγγύης μέσω της έννοιας του πολίτη.
periodikoplani.com 